Dr Ljiljana Nedeljkov,
Odsek za srpski jezik i lingvistiku, Filozofski fakultet Novi Sad
Tekst objavljen u Zborniku radova na Savetovanju pčelara u Novom Sadu marta 2010. godine
Dr Ljiljana Nedeljkov,
Odsek za srpski jezik i lingvistiku, Filozofski fakultet Novi Sad
Tekst objavljen u Zborniku radova na Savetovanju pčelara u Novom Sadu marta 2010. godine
Oblast istraživanja
Istraživanje leksike tradicionalne kulture u našoj lingvistici aktuelno je već više decenija i sistematski se sprovodilo u novosadskoj lingvističkoj školi u okviru projekta Onomastičko – leksikološka ispitivanja na terenu Vojvodine. Ovaj tip istraživanja usledio je kao odgovor na velike promene u načinu života i oblicima privređivanja na našem selu gde je već odavno poljoprivreda mehanizovana, a u toku je urbanizacija a i globalizacija, tako da se život na selu (u Vojvodini) danas skoro i ne razlikuje od života u gradu. Ove promene u kulturi (života na selu) uopšte, uticale su i na promenu u leksičkom fondu (onih oblasti života koje su vezane za selo).
Tema
Jedna od oblasti tradicionalnog načina života koja se bitno izmenila u savremenim uslovima je i pčelarstvo koje je bilo predmet mog ispitivanja u monografiji Arhaična pčelarska leksika u Vojvodini.
Metodologija i teren istraživanja
Monografija se zasniva na podacima o starom tipu pčelarenja sa košnicama sa nepokretnim saćem, a podaci su sakupljeni terenskim istraživanjem starosedelačkog pravoslavnog (Srbi) i katoličkog (Bunjevci, Šokci) stanovništva Vojvodine (Bačke Srema i Banata). Anketirani su ljudi čiji su roditelji ili bar otac poreklom iz tog mesta. Kriterijum za izbor bio je da su to stariji, često najstariji pčelari u nekom mestu koji su, kad su počinjali da pčelare, radili sa takvim košnicama. Najstariji pčelar je Sima Kaluđerski rođ. 1897. iz Sivca (Bačka), a najmlađi koji je anketiran je Nikola Bugarski (rođ. 1933. iz Bačkog Petrovog Sela). Podatke sam dobijala snimanjem razgovora sa pčelarem na audio kasete i beleženjem odgovora pčelara na pitanja u Upitnik o pčelarstvu koji sam napravila na osnovu starije literature iz pčelarstva (Pčelar (19. vek) i Rječnik za kovandžije (1877.) J.Živanovića, Priručnik o pčelarstvu (1810.) A. Maksimovića). Istraživanjem je obuhvaćeno 91 naselje: 40 mesta u Banatu (Srbi); 32 u Bačkoj (po etničkoj pripadnosti informatori su bili Srbi (21mesto), Bunjevci (7 mesta) i Šokci (4 naselja); 23 mesta u Sremu (Srbi 21 mesto, Hrvati Šokci 2 mesta).
Cilj istraživanja
Na osnovu sakupljenog leksičkog materijala sistematski prikazati kompletnu pčelarsku leksiku na terenu, analizirati je po različitim kriterijumima i predstaviti u obliku rečnika. Za potrebe ovog rada istaći ću samo suštinske delove ove studije.
Leksičko – semantička analiza:
Sva leksika podeljena je po tematskim celinama : pčelinja zajednica (pčela, matica, trut, društvo), košnica, saće, rojenje, razmnožavanje, materije koje pčela sakuplja, med, bolesti i neprijatelji pčela, gajenje pčela: pčelar, alat i posude za med. Broj pojmova u pojedinim tematskim celinama je različit. Na primer, u semantičkom polju pčela i njeni delovi obrađuje se 34 pojma. Dosta naziva ima za mednu voljku: bešigica, gušica, mehurić, stomačić, torbica i dr. Najviše naziva zabeleženo za deo noge za prenošenje polena: batak, butina, gaćice, zabatak, kesica, korpica, obnožje, perce, četkica, češljić i dr.
Kada su u pitanju nazivi za pčele radilice prema poslu koji obavljaju, pčelari su ih označavali različitim nazivima: brižnica, grabljivica, dadilja, domaćica, dojilja, zvrndaljka, igračica, kradljivica, medarica, medljikovica, nektarica, polenarica, sabiračica, stražarica, čistačica, čuvarka.
U tematskoj celini posvećenoj matici po svojoj arhaičnosti ističu se nazivi, onomatopeje za pevanje matice:zu-zu, ko–ko, ka-ka, kva-kva, kvo-kvo, ti-ti. Matici se nekada pevalo da bi sa rojem ušla u pripremljenu pletaru: „sedi majka“ „Sedi maco, stani maco!“. Kada je reč o matici , na celom ispitivanom terenu poznat je pojam lažna matica koja se imenuje sledećim leksemama: divljaka, nadrimatica, nazovimatica, podzoljkinja, cigančica. U ovoj tematskoj celini zapaža se dosta naziva za neplodnu maticu: truntašica, truntovnjača, trutuša, trutoša.
Ono što iz perspektive današnjeg pčelarenja ima arhaično značenje je veliki broj naziva za različite vrste košnica: batara, vrškara, korpara, košarka; rogozara, rogožnjača, saćurica; strnka, trmka, trnkara; dub, dubina, kopanica, panj, ulj.
Na terenu je u različitim mestima zabeleženo mnoštvo naziva za naknadno napravljen sat: divjak, zaglavak, zalistić, zaperak, jezičak, kriška, slezina, srce, hercl, fušeraj, cvik.
U tematskoj celini rojenje pčelari su različitim nazivima imenovali javljanje matice: vikati, drekati, kvocati, pevati, pištati, svirati. U našem tradicionalnom pčelarstvu bilo je važno imenovati društvo koje se roji, pa su zabeleženi ovi nazivi: starac, matorka, starka, a takođe su pčelari isticali da je svaki roj imao svoje ime prema redosledu: prvak, prvenac, drugenac, trećak, parojak, unuk.
U tematskoj celini razmnožavanje pčela zapaža se velik broj glagola kojima se imenuje stavljanje jaja u ćelije: zalegati, zapljuvati, zasejati, polagati.
Za materije koje pčela sakuplja iz prirode za polen su zabeležene sledeće lekseme: pelud, perga, prašak, a za danas opštepoznati propolis zabeležen je i naziv lem. Medljika se na terenu imenuje sledećim leksemama: meda, medica, mana, medna rosa (buvač, lisna vaš, uš), a za med od medljike postoje različiti nazivi: buvanac, medljikovac, ušenac, mešanac, bagremovac, lipovac.
Bolesti i štetočine pčela, zanimanje- pčelar ,pčelarski pribor, posude za med
Osim analize po tematskim celinama, pčelarska leksika posmatrana je i sa drugih aspekata, na primer, po poreklu, i utvrđeno je da je velika većina naziva slovenskog porekla, a da je mali deo ove lekseme iz grčkog, turskog, nemačkog i mađarskog jezika Po mestu ove leksike u savremenom srpskom jezičkom izrazu, sve lekseme mogu se podeliti na opšteupotrebnu leksiku koja je deo frekventne i opštepoznate leksike srpskog jezika, a deo ove leksike pripada istorijskom jezičkom izrazu (arhaizmi istorizmi – iz perspektive današnje mlade generacije).
Rečnik
Drugi nivo monografije je rečnik gde su po azbučnom redu složene sve lekseme koje su bile predmet leksičko – semantičke analize tako da broj analiziranih leksema odgovara broju leksema koje imaju mesto odredničke reči u rečniku.
Način obrade leksema u rečniku
Posle odredničke reči, (osnovni oblik te reči), koja je akcentovana, daju se njene gramatičke karakteristike. Zatim sledi značenje pčelarskog termina, ali samo ono i onakvo kakvo je zabeleženo na ispitivanom terenu (znojiti se, trut), posle značenja daje se kontekst. Negde je to jedna rečenica (rojevnjača) ili više rečenica (poprskati), a najduži kontekst je za leksemu panj. U tom ilustrativnom kontekstu nalazi se pčelarski termin koji se definiše. Mesto iz kojeg je kontekst sa pčelarskim terminom označeno je brojem (od 1 do 91), a brojevima u zagradi označeni su ostali punktovi u kojima je takođe zabeležena ta leksema (složeni po redosledu). Ukoliko je za neki pojam zabeleženo više sinonima, svaki od njih u rečniku se nalazi tamo gde mu je po azbučnom redu mesto, s tim što se svaki sinonim upućuje na najfrekventniju leksemu za taj pojam koja je leksikografksi obrađena kao kompletna odrednica (izletnica). U okviru kompletne odrednice daju se svi sinonimi (oblepiti v. lepiti, obložiti, olepiti, očatlovati, ulepiti, umazati). Za detaljna uputstva o formiranju odrednice najinstruktivniji su mi bili: Osnovi leksikologije i srodnih disciplina D. Šipke i Leksikografski priručnik L. Zguste.
Lingvističke karte sa komentarima
Treći nivo ovog rada je predstavljanje leksema za pojedine pojmove na geografskoj karti Vojvodine različitim kartografskim znacima uobičajenim za lingvogeografsko predstavljanje leksema (krug, trougao, kvadrat i druge geometrijske oznake). Za arealno predstavljanje izabrane su one lekseme koje su zabeležene u svim ili u skoro svim mestima, a takođe one za koje postoji leksička raznolikost na ispitivanom terenu. Na osnovu rasporeda leksema na geografskim kartama napravljene su leksičke izoglose koje pokazuju pravac prostiranja pojedinih leksičkih crta. Napravila sam 45 lingvističkih karata. Bilo je teško odabrati pojmove iz pčelarstva pogodne za predstavljanje na leksičkim kartama pošto se u većini slučajeva teško uočavala pravilnost u arealnom rasporedu leksema za određeni pojam na celom terenu Vojvodine, mada se izoglose mogu uočiti na pojedinim delovima Bačke, Banata i Srema.
Na osnovu ispitivanja leksičke građe u celini može se uočiti da većina leksičkih skupova iz ovog domena pripada dubljoj prošlosti, a da su samo tri tematske celine u pčelarstvu (rase pčela, bolesti i štetočine pčela, pčelarski pribor) proizvod relativno novijeg vremena – pojavljuju se ovakvi sadržaji ovih pojmovnih celina u pčelarskoj literaturi još u 19. veku.
Kada se zaokruži analiza prikupljene leksike, mogu se donositi zaključci o leksičkoj građi u celini, a takođe se iz te celine mogu izdvajati pojedine lekseme koje iz određenih razloga imaju poseban značaj. Ovde, pre svega, mislim na pojedine lekseme – leksičke relikte dobijene ovakvim sistematskim leksikološkim istraživanjem. Postojanje ovih leksičkih relikata, odnosno njihova potvrđenost u leksičkom sistemu u oblasti pčelarstva, a takođe značaj koji te lekseme- relikti imaju u komparativno – istorijskim studijama slovenske leksike uopšte, diže rang tih leksema u istraživanjima opšteslovenkih leksičkih osobina. S druge strane, doprinosi teorijskoj terminologiji kao nauci o terminološkim sistemima time što sistematski analizira jedan komlletan terminološki sistem, a takođe ukazuje na značaj tematskih leksičkih istraživanja za terminologiju kao lingvističku, odnosno leksikološku nauku. Ovakvo ispitivanje, analiza i leksikografska obrada doprinos je sagledavanju istorije pčelarstva uopšte i istorijatu pčelarstva u našim krajevima.
Prikupljanje pčelarskih termina urađeno je u zadnji čas jer su pčelari koji su poznavali stari način pčelarenja u vreme ispitivanja (poslednja decenija 20. veka) bili sasvim retki, a danas su samo neki od njih živi, tako da je ova studija svedočanstvo o istorijatu pčelarstva kakvo su poznavali naši stari i koje je zajedno sa onima koji su ga upražnjavali nepovratno otišlo u zaborav. Ova leksikološka studija u kojoj se prezentira materijal prikupljen na terenu, doprinos je šire postavljenoj analizi vojvođanske dijalekatske leksike koje se radi na Odseku za srpski jezik i lingvistiku Filozofskog fakulteta u Novom Sadu.
Na osnovu istraživanja leksike proizašla je knjiga pod nazovom:
Ljiljana Nedeljkov
Arhaična pčelarska leksika u Vojvodini.
Коментари